Nedavno je Udruženje dže novinara objavilo osvrt na festival Mjesec poštovanja džeza u Crnoj Gori-JAM 2023. Autor teksta je Viržil Mihaiu, istaknuti pisac, publicista, profesor i džet kritičar iz Rumunije, koji godinama prati naš festival i učestvuje sa svojim inspirativnim predavanjima.
U prilogu je prevod teksta na crnogorski jezik.
Ubrzo nakon ponovnog pojavljivanja Crne Gore na mapi svijeta kao nezavisne države (2006), ta zemlja – mala, ali neizmjerno lijepa – stekla je dobru reputaciju u svijetu džeza. Glavna zasluga pripada predostrožnoj Maji Popović, pijanistkinji koja je studije završila u Beogradu i Parizu, potpuno posvećenoj promociji kulture u svom zavičaju. Imao sam priliku da je upoznam 2001. godine, na džez festivalu u Novom Sadu, gdje sam išao zajedno sa fenomenalnom grupom rumunske džez esencije Trigon. Recital kišinjevskih muzičara toliko je oduševio mladu koncertnu menadžerku da je odlučila da ih jednog dana predstavi crnogorskoj publici. Pošto sam sa njom dijelio istu dobru namjeru, nisam prestajao da se nadam da će oni moći da predstave svoju umjetnost tokom Mjeseca poštovanja džeza u Crnoj Gori (JAM) – manifestaciji koja se organizuje svake godine u aprilu, pod pokroviteljstvom organizacije Jazz Art (koju je osnovala i koju vodi ista neumorna Maja Popović).
Tako je – nakon 22 godine nade, 7. aprila 2023. – bend iz Kišinjeva nastupio pred zahtjevnom crnogorskom publikom (koncert je održan u KIC-u ”Budo Tomović” u Podgorici, na istoj bini na kojoj su u prošlosti nastupali sjajni umjetnici kao što su Karla Blej, Džejson Moran, Dejvid Marej, Stjepko Gut, Stiv Svalou, Bojan Zulfikarpašić, Džordž Kejbls, Tigran Hamasjan, Reno Garsija-Fons, Magic Malik, i drugi.
Grupa koju je 1992. godine osnovao majstor viole Anatol Štefanet, na predlog proslavljenog pijaniste istočnomoldavske provenijencije Mihaila Alperina, svakim novim nastupom potvrđuje svoju sposobnost da šarmira publiku u bilo kojem dijelu svijeta. Tokom tri decenije, Stefanet i njegovi empatični saputnici stvorili su sintezu između suštine predaka muzike iz istočnog latinoameričkog područja Evrope i slobodarskog duha džeza. U principu, ovaj pristup predstavlja svojevrsni odgovor tokom vremena na to kako su Džordž Enesku i Bela Bartok u svojim djelima integrisali i obrađivali muzičke tradicije srednjoistočnog evropskog prostora. Pomenuti koncert je uglavnom uključivao numere sa novog albuma Trigon Urban. Oni prevazilaze obrazac teme sa varijacijama, strukturirani su kao polistilske mini svite – nepredvidive, često provokativne estetsko-emocionalne zvučne freske. Riječ je o kolektivnim kompozicijama koje otkrivaju briljantno muzičko umijeće, instrumentalnu virtuoznost, ali i otvoreni prijateljski duh članova grupe: Anatol Štefanet/viola, Vali Boghean/saksofon, flugelhorna, kaval, zvižduci, telenka, klavijature itd., Dan Bruma/„multifunkcionalna“ Godin gitara, Gari Tverdohleb/bubnjevi, perkusije. Ista estetika iznenađenja oličena je u standardnim temama odsviranim na dva bisa – Karavan i Birdland. Duhovita Maja Popović mi je poslala video snimak prvog, uz opasku: „Telonijus Mank na Balkanu – u maniru Trigona :) “.
Iako prilično mlad, Slaven Ljujić – bubnjar/perkusionista/basista školovan na Berkliju – trenutno je centralna ličnost džeza u Crnoj Gori. Prisustvovao sam recitalu njegovog Trija, koji je karakterisala sloboda improvizacije koju održava neiscrpna energija vođe. Formula bubnjevi-gitara-kontrabas našla je odgovarajuću dopunu gostovanjem Baptista Herbina, francuskog saksofoniste u usponu, čiji su bujni izlivi nota pojačali neomodernistički efekat recitala. Sve se divno uklopilo u noćni ambijent dvorišta Kuslelove kuće, smještene na obali Ribnice – jedne od pet rijeka koje kupaju Podgoricu-glavni grad Crne Gore.
Štaviše, u istoj privilegovanoj atmosferi održan je i koncert organizovan povodom Međunarodnog dana džeza (30. april). Ansambl Nikolov-Ivanović Undectet okuplja svojevrsnu „izabranu grupu“ mladih džez talenata sa Balkana, koji su svoje studije završili uglavnom u Holandiji, ali koji teže da materijalizuju sopstvenu viziju (re)definisanja džeza iz perspektive aktuelne komplikovane epohe. Pridružio im se i džezer francuske škole – harmonikaš Noe Klerk. Pored kompleksnosti kompozicija, koje potpisuju ko-lideri Vladimir Nikolov/klavir & Srđan Ivanović/bubnjevi – primjetna je pažnja posvećena tembralnim legurama, pojačavajući sjenovite tonalitete bas-klarineta, bariton saksofona, horne i tuba. U ritam sekciji sam prepoznao hiperaktivnog bugarskog kontrabasistu Mihaila Ivanova.
Vraćamo se sceni KIC-a na kojoj je Adis Sirbubalo iz Bosne i Hercegovine izveo je proširenu svitu za solo klavir, otprilike dužine CD-a. U njegovom pristupu note imaju jasne konture, melodije su smislene, raznovrsno-kumulativno artikulisane, izbjegavajući zamke zagušenja. Muzičar pokazuje puno samopouzdanje u tonalnom sistemu i klasičnim harmonijama. Ta idejna jasnoća ogleda se u simpatičnom jeziku, koji uključuje reference na pjesme sevdalinke, specifične za zemlju porijekla kompozitora-izvođača.
Saradnja albanske pjevačice Eline Duni (već priznata kroz tri albuma u izdanju ECM-a) i britanskog gitariste Roba Lufta, skreće pažnju na zadovoljavajući fenomen: umjetnost džeza se afirmiše u zemlji južno od Crne Gore, gdje je muzika ove vrste bila zabranjena do posljednje decenije prošlog vijeka.
Iako strukturno, Trio gitariste Saše Popovskog ima očigledne afinitete prema modelima kao što su Bil Frisel ili Mark Ribot, dominantnu notu daje podsvjesna veza sa muzičkom tradicijom Sjeverne Makedonije. Ako Popovski njeguje jezik sa mističnim promjenama i egzotičnim aluzijama, koristi mu i talenat mladog Viktora Filipovskog, koji pretvara bubnjeve iz pretjerano ritmičnog instrumenta u kvazi-melodičan, prilagođen vijugavom sviranju gitare i kontrabasu kojim rukuje Ivan Bejkov. Pridružio im se još jedan francuski gost, izuzetni multiinstrumentalista i kompozitor Olivije Samuijan.
Francusko prisustvo je takođe istaknuto u JAM-ovim „paralelnim događajima“. Na primjer, sastanak Balkansko-francuske džez mreže, održan pod pokroviteljstvom JAM 2023 u Podgorici. Ova inicijativa podstiče saradnju između francuske džez scene i nekoliko urbanih znamenitosti na Balkanu: Podgorica/Crna Gora, Bitolj/Severna Makedonija, Niš/Srbija, Tirana i Fier/Albanija. Jazz Reseau France-Balkan podržava organizacije, obrazovne institucije, radio stanice itd. koje se bave širenjem džeza. Sa zadovoljstvom sam primijetio da su tri predstavnika pomenute Mreže prisustvovala mom predavanju (pod nazivom Džez kao univerzalni jezik) održanom u KIC-u ”Budo Tomović”. Zbog stalnog nedostatka vremena, mogao sam da razgovaram samo sa jednim od njih – gospodinom Žakom Poperom, direktorom čuvenog radija Couleurs Jazz u Parizu. Ipak, kao i uvijek, moj kratak boravak u Crnoj Gori dokazao je svoju terapeutsku vrijednost, omogućivši mi da na nekoliko dana udahnem čari zemlje, sa fascinantnom kombinacijom scenskih, istorijskih, duhovnih i ljudskih ljepota.
Viržil Mihaiu
Tekst prevela: Majda Mandić Hadžialijagić